Hoe kan mensenrechtenonderwijs bijdragen aan het opleiden van een professionele jurist die een inclusieve samenleving bevordert waarin mensenrechten worden gerespecteerd? Dit is de vraag die ik heb gesteld in mijn postdoc-onderzoek binnen het Lectoraat Recht & Rechtvaardigheid van Hogeschool Leiden. In gesprekken met het werkveld, alumni, studenten, docenten van zes verschillende hogescholen ben ik op zoek gegaan naar antwoorden.

Competenties van de hbo-jurist

Mensenrechtenonderwijs (MRO) heeft als voornaamste doel om respect voor mensenrechten en vrijheden te versterken en begrip en tolerantie te bevorderen. ‘Basiskennis mensenrechten’, samen met ‘Basiskennis Europees en internationaal recht’, is onderdeel van de BoKS: de juridische kennis- en vaardighedenbasis die de hbo-rechtenstudent moet leren tijdens de studie. Ook ethiek is een vaardigheid die in de BoKS wordt genoemd, bijvoorbeeld het omgaan met waardendilemma’s, integriteit, en bewustzijn van de kloof tussen recht en rechtvaardigheid.

Juristen belanden in verschillende soorten banen en sectoren. Het grootste deel van de alumni komt terecht bij de decentrale overheid, en ongeveer een derde in de juridische. De praktijkgerichte studie hbo-rechten erkent de laatste jaren steeds meer expliciet dat kennis over Nederlands recht onvoldoende is. Daarom is er in de opleiding een beweging naar een interdisciplinaire professional met brede competenties en een moreel kompas. Dat moet alumni erop voorbereiden om de belangen van burgers te prioriteren, mens- en oplossingsgericht te zijn en kritisch te kunnen denken.

Mensenrechtenonderwijs: tussen kennis en handelen

In de literatuur wordt duidelijk onderscheid gemaakt tussen MRO op niveau van kennis en MRO op niveau van actie. Bij MRO waarin onderwijs wordt gegeven over mensenrechten, gaat het vooral om geschiedenis, documenten, waarden, verdragen en instellingen van mensenrechten.

Bij het leren voor mensenrechten gaan we een niveau hoger. Hier is het doel om studenten actief hun samenleving te laten transformeren in overeenstemming met mensenrechten. Daarnaast moet een student bekwamer worden om zich uit te spreken en te handelen in geval van onrecht. Naast kennis krijgen studenten training in competenties zoals lobbyen en pleiten, en leren ze dat toezicht houden op toegang tot het recht valt onder hun professionele verantwoordelijkheid – bijvoorbeeld als jurist, politiemedewerker, ambtenaar of sociaal werker.

Beperkt en versnipperd

Bij hbo-rechtenopleidingen in Nederland is mensenrechtenonderwijs vooral gericht op het overbrengen van kennis, blijkt uit het onderzoek. Voor actiegericht handelen en professionele verantwoordelijkheid is maar zeer beperkt aandacht. Hoewel hbo-opleidingen in hun beleidsdocumenten en BoKS juist pleiten voor juristen die kritisch, mensgericht en ethisch handelen, komt dat niet duidelijk naar voren in het onderwijs. 

De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.

Het mensenrechtenonderwijs bij juridische hbo-opleidingen is daarnaast vaak oppervlakkig en versnipperd. Studenten krijgen kennis mee over de doorwerking van Europees en internationaal recht, met een focus op het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), en kennis over de Europese en internationale instellingen die toezien op het toepassen van mensenrechten komen ook aan bod. De meeste vakken en rechtsgebieden worden echter behandeld zonder aandacht voor de rol die mensenrechten daarin spelen. Zo kregen studenten vrij uitgebreid les over de privacywet, maar leerden ze niet dat het recht op privacy ook een mensenrecht was, gaven studenten zelf als voorbeeld. Sommige docenten behandelen wel casussen waarin mensenrechten een rol in spelen, maar dit hangt meestal van de docent af en is niet structureel ingebed. 

Over de manier waarop mensenrechten een rol spelen in de professionele verantwoordelijkheid van juristen is nauwelijks iets terug te vinden in het curriculum van hbo-rechtenopleidingen. Wel besteden de meeste hogescholen steeds meer aandacht aan ethiek, ethische vraagstukken en morele dilemma’s. Toch gaven de meeste studenten en docenten aan dat dit te beperkt blijft en dat de verbinding met de praktijk en grotere mensenrechtenkwesties in die lessen ontbreekt. De meeste respondenten gaven aan meer verband te willen zien tussen rechtenstudies en mensenrechten, meer verdieping te willen, en meer kennis te willen krijgen over de relevantie van mensenrechten voor het toekomstige en dagelijkse leven van de student.

Aanbevelingen voor mensenrechtenonderwijs bij hbo-rechten

Op basis van het onderzoek zijn er meerdere aanbevelingen geformuleerd, waaronder:

• Integreer mensenrechten in het curriculum van hbo-rechtenopleidingen. Het draagt bij aan belangrijke kennis en vaardigheden die het werkveld van afgestudeerden verlangt. 

De meeste hbo-rechtenopleidingen hebben geen module mensenrechten. Komt het onderwerp wel aan bod, dan is dat in een of twee lessen van het vak Europees recht of een ander bestaand vak. Ethiek is wel een lesmodule die in veel curricula van hbo-rechtenopleidingen wordt gegeven. Daarin komen meerdere onderdelen van MRO terug. Dat is echter niet voldoende; naast ethiek behelst MRO ook meer kennis en vaardigheden zoals interculturele communicatie, belangenbehartiging en kritisch denken. 

• Is het niet mogelijk om een apart vak mensenrechten te geven? Zorg dan dat het geïntegreerd wordt in bestaande vakken.

De meerderheid van de respondenten was het ermee eens dat mensenrechten duidelijker moeten terugkomen in het curriculum van de hbo-rechtenstudent. Wel verschilden de meningen sterk over de vorm: als apart vak dat alle studenten in hun basisjaren volgen, of als onderdeel van bestaande vakken. De eerste optie biedt meer mogelijkheid tot verdieping. De tweede maakt duidelijker dat mensenrechten niet geïsoleerd zijn, maar ook een rol spelen bij andere rechtsgebieden. 

Gezien de beperkingen in het curriculum en de keuzes die moeten worden gemaakt, is het aan te raden MRO sowieso in bestaande vakken te integreren. Neem in bijvoorbeeld de lessen in arbeidsrecht, familierecht en migratierecht ook de mensenrechten mee. Dit wordt nu al beperkt gedaan. De link met en aandacht voor mensenrechten kan echter duidelijker en structureler worden gemaakt. 

• Creëer in de lessen ruimte voor debat, dialoog en interactieve lesvormen, die ervaringsgericht zijn en goed worden begeleid door de docent. 

‘Mensenrechtenonderwijs wordt gegeven als een definitieve waarheid waarover geen dialoog mogelijk is’, luidt een veelgehoorde kritiek in de literatuur. Daarom wordt geadviseerd juist ‘tweerichtingsverkeer’ aan te houden en te debatteren over onderwerpen die relevant zijn en dicht bij de realiteit van de student liggen. 

De meeste studenten zien mensenrechten echter als ver-van–hun-bed-show, toont het onderzoek. MRO moet duidelijk maken dat mensen­rechtenkwesties ook een rol spelen in de eigen stad of omgeving van de student. Dit kan ook aan de orde komen in lessen over bijvoorbeeld arbeidsrecht, migratierecht en strafrecht. 

Wellicht vindt die dialoog op veel hogescholen al plaats tussen studenten onderling en met de docent. Studenten gaven echter aan dat tijd of ruimte voor zo’n dialoog vaak ontbreekt in de les, of dat de docent niet goed kan omgaan met meningsverschillen in de klas. Daarom is het ook belangrijk om de kennis en vaardigheden van docenten op dit gebied uit te breiden. 

• MRO moet actiegericht zijn, en studenten moeten gemotiveerd worden te streven naar sociale transformaties – vooral als onderdeel van hun toekomstige juridische verantwoordelijkheid.

Dit is wellicht een van de belangrijkste bevindingen van het onderzoek. Er moet een sprong worden gemaakt van de huidige, beperkte benadering– onderwijs over mensenrechten met een focus op bewustzijn en waardes – naar onderwijs voor mensenrechten, transformatie en professionele verantwoordelijkheid. 

De meeste alumni zullen direct of indirect fungeren als mensenrechtenactoren. Zij kunnen een signaleringsfunctie hebben of de toegang tot het recht van anderen beïnvloeden. Het bevorderen van mensenrechten is dus onderdeel van hun professionele verantwoordelijkheid. Dat vereist een specifieke manier van gedrag en handelen. 

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat ambtenaren in de toekomst een toeslagenaffaire kunnen tegenhouden of opstaan als er machtsmisbruik wordt gemaakt op hun werkplek? Door toekomstig juristen mee te geven dat dit valt onder hún professionele verantwoordelijkheid. Daarom is het belangrijk om hbo-rechtenstudenten goed voor te bereiden op zulke situaties.

Bronnen

• Bajaj, M. (2011). Human Rights Education: Ideology, Location, and Approaches. Human Rights Quarterly, 481-508. 
• Eckmann, M. (2010). Exploring the Relevance of Holocaust Education for Human Rights Education. Prospects, 40(1), 7-16
• Landelijk Opleidingen Overleg HBO-Rechten (2019). Landelijk Beroeps- en Opleidingsprofiel HBO-Rechten. 
• Leering, M. (2014). Conceptualizing Reflective Practice for Legal Professionals. Journal of Law and Social Policy, 23, 83-106 
• Mak, E. (2017). The T-shaped Lawyer and Beyond. Rethinking Legal Professionalism and Legal Education for Contemporary Societies. 
• Mein, A. G. (2022). Arbeidsmarktonderzoek Opleidingen HBO-Rechten. 
• Tibbitts, F. (2002). Understanding What we Do: Emerging Models for Human Rights Education. International review of education, 48(3), 159-171.

The post ‘Mensenrechtenonderwijs bij juridische hbo-opleidingen te beperkt’ first appeared on ScienceGuide.

Het bericht ‘Mensenrechtenonderwijs bij juridische hbo-opleidingen te beperkt’ verscheen eerst op ScienceGuide.

Het opkomende gebruik van AI binnen het juridisch onderwijs levert zowel kansen als uitdagingen op. Rechters, advocaten en juridische professionals hebben al voorzichtig AI geïntegreerd in hun dagelijkse praktijk. Het gebruik van AI roept echter vragen op over transparantie, verantwoordelijkheid en de mogelijke gevolgen op de invulling van het onderwijs. Het is essentieel om te begrijpen hoe AI de juridische praktijk verandert en een weg vindt naar het klaslokaal. In deze bijdrage wordt toegelicht hoe rechtenstudenten ChatGPT verantwoord kunnen inzetten tijdens hun studie.

AI in juridische praktijk en onderwijs

Het gebruik van AI in de juridische praktijk heeft al stevig wortel geschoten en zal naar verwachting alleen maar toenemen naarmate de technologie zich verder ontwikkelt. Rechters, advocaten en juridische professionals maken al in toenemende mate gebruik van AI-tools en -systemen. Ze gebruiken AI voor bijvoorbeeld juridisch onderzoek, het analyseren van jurisprudentie, het opstellen van juridische documenten en het voorspellen van juridische uitkomsten. Zo raadpleegde een rechter recent ChatGPT om aanvullend inzicht te krijgen in complexe juridische kwesties. Hoewel de rechter uiteindelijk zijn oordeel vormde op basis van verschillende bronnen, illustreert dit voorbeeld de groeiende acceptatie van AI als hulpmiddel bij juridische besluitvorming.

Ook juridische opleidingen in het hoger onderwijs onderkennen de potentie van AI en experimenteren met manieren om deze technologie in het curriculum te integreren. Saxion, de HvA en de HAN behoren tot de onderwijsinstellingen die actief bezig zijn met het integreren van AI in hun juridische opleidingen. Deze hogescholen bieden vakken aan die zich richten op de ethische, juridische en sociale implicaties van AI, en op de praktische toepassingen ervan in het juridische veld.

Richtlijnen voor ChatGPT bij hogescholen en universiteiten

De literatuur wijst eveneens uit dat ChatGPT een opkomend hulpmiddel is binnen zowel de juridische praktijk als wetenschap. Klingensmith benadrukt bijvoorbeeld het gebruik van ChatGPT in rechterlijke besluitvorming, terwijl Stamhuis het ziet als een potentieel waardevol hulpmiddel voor het verbeteren van juridische en academische teksten. Meuwese heeft onderzoek gedaan naar het gebruik van ChatGPT bij het maken van wetgeving, waarbij hij concludeerde dat menselijke tussenkomst nog steeds essentieel is voor het verfijnen van wetteksten.

Op het gebied van onderwijs hebben verschillende hogescholen en universiteiten richtlijnen en handleidingen opgesteld voor het gebruik van ChatGPT. Saxion, de HAN, de HvA, de HU en andere hoger-onderwijsinstellingen erkennen de potentie van ChatGPT als leermiddel, maar benadrukken tegelijkertijd het belang van transparantie, kritisch denken en ethisch handelen bij het gebruik ervan. Docenten worden aangemoedigd om de output van ChatGPT kritisch te evalueren en studenten te begeleiden bij het verantwoord gebruik ervan in hun academische werk. 

Zowel de juridische praktijk als het onderwijs wordt zich dus in toenemende mate bewust van de mogelijkheden en uitdagingen van AI, en is actief bezig met het verkennen van de beste manieren om deze technologie te benutten. Met de juiste richtlijnen en begeleiding kunnen AI-tools zoals ChatGPT een waardevolle aanvulling zijn op zowel het juridisch werk als het juridisch onderwijs.

Privacy, ethiek en AI

Het gebruik van ChatGPT raakt ook op verschillende manieren aan het privacyrecht. ChatGPT kan bijvoorbeeld impact hebben op de bescherming van mensenrechten en fundamentele vrijheden. De Europese Commissie heeft reeds gezegd dat digitale ontwikkelingen moeten gepaard gaan met volledige veiligheid en eerbiediging van mensenrechten. Het recht dat specifiek beschermt dient te worden is het recht op persoonlijke levenssfeer: bij gebruik van AI kunnen persoonlijke gegevens worden verwerkt in digitale systemen en kunnen privégegevens van anderen worden geproduceerd door het digitale AI-systeem. 

Dit is ook relevant voor AI-gebruik in het onderwijs. Studenten moeten geen persoonlijke gegevens van zichzelf en of anderen gebruiken binnen AI-systemen. Een deel van de informatie die in AI-systemen wordt ingevoerd, wordt doorgeven aan in Amerika gevestigde leveranciers van generatieve AI. Daarmee zijn persoonsgegevens dus niet beschermt.

De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.

Het is tevens belangrijk om licht te werpen op enkele ethische dilemma’s rond AI-gebruik in het onderwijs. Door de opkomst van digitale technologieën heeft het onderwijs de afgelopen decennia ingrijpende veranderingen moeten ondergaan. Die brengen ethische vragen met zich mee, bijvoorbeeld in hoeverre onderwijsinstellingen en docenten de activiteiten van studenten mogen monitoren. Daarnaast hoort nu bij de ontwikkeling van het kritisch denkvermogen van studenten dat ze in staat zijn om resultaten van zoekopdrachten kritisch te analyseren. Kritisch denkvermogen vereist dus digitale geletterdheid, die moet worden gestimuleerd.

Van der Vorst ea. betoogt bijvoorbeeld dat het gebruik van AI inhoudt dat de gebruiker in feite een deel van diens ethische afwegingen delegeert aan AI. Daarbij neemt de gebruiker het risico dat de uitkomsten daarvan bevooroordeeld zijn – en AI heeft juist een vangrails nodig om vooroordelen uit de weg te gaan.  Daarnaast is er het reeds bekende probleem dat ChatGPT een aantal ethische problemen oproept over auteurschap, intellectueel eigendomsrecht en de betrouwbaarheid van de informatie. 

Studenten moet dus worden meegegeven dat ze bij het gebruik van ChatGPT altijd alert horen te zijn op het recht op privacy van anderen. Daarnaast hoort de student rekening te houden met de ethische dilemma’s die ChatGPT met zich meebrengt. 

Conclusie en aanbevelingen

Op basis van de bovengenoemde overwegingen kunnen verschillende aanbevelingen worden gedaan om het verantwoord gebruik van AI in het juridisch onderwijs te bevorderen. Allereerst is het van cruciaal belang dat onderwijsinstellingen studenten voorzien van een grondige opleiding in de ethische, juridische en sociale implicaties van AI, evenals in de praktische toepassingen ervan in het juridische veld. Dit omvat niet alleen een theoretisch begrip van AI, maar ook praktische ervaring met het gebruik ervan in realistische juridische scenario’s.

Daarnaast moeten studenten worden aangemoedigd om transparant te zijn over hun gebruik van AI in academisch werk. Ze moeten duidelijk aangeven welke delen van hun werk door AI zijn beïnvloed, en moeten in staat zijn om de methoden die ze hebben gebruikt te rechtvaardigen en te verantwoorden. Dit draagt bij aan een cultuur van integriteit en verantwoordelijkheid binnen het juridisch onderwijs.

Docenten spelen daarbij een cruciale rol. Ze moeten studenten voorzien van de nodige begeleiding en ondersteuning bij het gebruik van AI, inclusief training in het kritisch evalueren van de output van AI-systemen. Dit omvat het identificeren en corrigeren van eventuele vooroordelen of onnauwkeurigheden in de AI-output, en het waarborgen van de naleving van geldende wet- en regelgeving.

Ten slotte is het essentieel dat onderwijsinstellingen strenge privacybeschermingsmaatregelen implementeren om ervoor te zorgen dat persoonlijke en vertrouwelijke gegevens veilig worden opgeslagen en niet worden misbruikt. Dit omvat het opstellen en handhaven van duidelijke richtlijnen en protocollen voor gegevensbeheer en -beveiliging, evenals het bieden van training en bewustwording aan studenten en medewerkers over privacykwesties met betrekking tot AI-gebruik.

Wordt dit in acht genomen, dan kunnen onderwijsinstellingen het verantwoord gebruik van AI in het juridisch onderwijs bevorderen en studenten voorbereiden op een toekomst waarin AI een steeds prominentere rol speelt in de juridische praktijk.

Bronnen

• S. Maasbommel, ‘Oei, AI: juristen bedreigd door ChatGPT’, Mr-online.nl, 27 juni 2023
• M. W. Klingensmith, ‘Feature: let’s talk, ChatGPT: what will the judiciary’s future look like’, LexisNexis mei/juni 2023
• A.C.M. Meuwese, ‘WetGPT?: Kan een large language model wetten schrijven?’, Regelmaat: Kwartaalblad Voor Wetgevingsvraagstukken, 2023/38
• R. Neefje & K. Vogelaar, ‘Gebruik van ChatGPT in onderwijs en toetsing’, husite.nl, geraadpleegd op 7 april 2024, www.husite.nl, (zoeken op: ChatGPT en toetsing hogeschool Utrecht)
• Brattinga & C. Cuijpers, ‘ChatGPT in recruitment – (geen) goede match! Het juridisch speelveld in vogelvlucht’, Tijdschrift voor HRM editie 1 2024, p. 27 – 29’
• Brattinga & C. Cuijpers, ‘ChatGPT in recruitment – (geen) goede match! Het juridisch speelveld in vogelvlucht’, Tijdschrift voor HRM editie 1 2024, p. 33
• J. Rabaey ea., ‘Maatschappelijke waarden in de digitale innovatie: wie, wat en hoe? kVAB Denkerprogramma 2019’, KVAB Press 2019, p. 47 – 49
• T. van der Vorst ea., ‘De (on)mogelijkheden van kunstmatige intelligentie in het onderwijs’, Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap 2019, p. 50 -52
• Kommers, ‘Sociale en ethische aspecten van Ai’, Universiteit van Twente 2023, p. 38
• D. Groenewoud & M. Kouwenberg, ‘ChatGPT in jurdibus: over kansen en tekortkomingen’, Arsaequi.nl/maandblad, AA20230315
• A. Bosshardt, ‘Handreiking AI/ChatGPT voor studenten’, Saxion.nl, geraadpleegd op 7 april 2024, www.saxion.nl. (zoeken op: ChatGPT en toetsing Saxion)
• F. Vonk & J. Bunk, ‘Handreiking ChatGPT & Toetsing: AI in onderwijs en toetsing voor examinatoren en examencommissies’, Han.nl, 13 februari 2023, www.han.nl, (zoeken op: ChatGPT en toetsing HAN)
• H. Wellner e.a., ‘Startnotitie ChatGPT/Ai in onderwijs’, Icto.foo.hva.nl, 25 januari 2023, www.icto.foo.hva.nl, (zoeken op: ChatGPT en toetsing Hogeschool van Amsterdam)

The post ‘Leer rechtenstudenten op verantwoorde manier AI gebruiken’ first appeared on ScienceGuide.

Het bericht ‘Leer rechtenstudenten op verantwoorde manier AI gebruiken’ verscheen eerst op ScienceGuide.